'म भुइँमान्छेको कथा लेख्छु, तर राजनीतिसँग ठोक्किहाल्छ'

भारतीय नेपाली भाषी साहित्यकार छुदेन काविमो २०८१ सालको मदन पुरस्कार लिन काठमाडौं आएका छन् । उनको कृति ‘उरमाल’का लागि यस वर्षको मदन पुरस्कार उनलाई प्रदान गरिएको थियो ।

३१ वर्षपछि कुनै भारतीय नेपाली भाषीले लेखेको कृतिले नेपालको साहित्य जगतमा प्रतिष्ठित मदन पुरस्कार पायो । 

फरक देश भए पनि दार्जिलिङ, सिलिगुढीजस्ता नेपालीभाषीको बसोबास रहेको भारतीय भूमिसँग नेपालको धेरै कुरा मिल्छ । त्यहाँका बासिन्दालाई नेपालको र नेपालीलाई त्यस क्षेत्रका साना साना कुरामा पनि चासो हुन्छ । नेपालसँगको उनीहरुको आउजाउ पनि बाक्लो छ ।

यसै सन्दर्भमा दार्जिलिङ र नेपालको सम्बन्धका विविध आयामबारे लेखक छुदेन काविमोसँग नेपाल शोका विनोद ढकालले गरेको कुराकानी : 

भारतीय नेपालीभाषी साहित्यकारले मदन पुरस्कार पाउनुको महत्व कति छ ? 

भारतमा नेपाली साहित्य लेख्ने धेरै छन् । विश्वमा छरिएका नेपाली भाषीहरु माझ मदन पुरस्कारको आफ्नै गरिमा छ । त्यसैले त्यो पुरस्कार पाउनुको ठूलो महत्व छ । नेपाली भाषी भारतीय साहित्यकारले मदन पुरस्कार नपाएको लामो समय भएको थियो (यसअघि २०५१ सालमा दार्जिलिङका साहित्यकार फादर विलियम वर्कले मदन पुरस्कार जितेका थिए) यस पटक त्यो अवसर मलाइ जुर्‍यो ।

भारतीय नेपाली भाषीमा मदन पुरस्कारको गरिमा कस्तो छ ? 

भारतमा पनि साहित्य अकादमी पुरस्कार छ । १९९० सालसम्म त्यसको गरिमा राम्रो थियो । त्यो पुरस्कार पाउने किताब खोजी खोजी पढिन्थ्यो । तर पछिल्लो समय भने त्यसको छनोट विवादित भइरहन्थ्यो । 

भारतका पाठकले पनि यो वर्ष मदन पुरस्कार कसले पाउला भनेर हेरिरहन्छन् । सर्टलिस्टमा पर्दा पनि चासो हुने, मदन पुरस्कार पाएको किताब किन्न बिर्तामोडसम्म पनि आउने । त्यसमाथि यो पालि उताको किताबले जित्दा उत्साह र खुशीको माहोल भयो । 

पाठकमा मदन पुरस्कार जितेको किताब भनेपछि राम्रो हुन्छ भन्ने विश्वास छ । मलाइ लाग्छ पुरस्कारको सबैभन्दा ठूलो काम त्यही हो । कुनै पनि साहित्यिक पुरस्कार श्रष्टालाई सम्मान गर्न मात्र होइन, त्यसले पठन संस्कृति कत्तिको विकास गर्छ, त्यसको पनि महत्व हुन्छ । अवार्ड जितेको किताब पाठकले खोजेपछि मात्र त्यो पुरस्कार कति विश्वासयोग्य छ भन्ने थाहा हुन्छ । त्यो विश्वास मदन पुरस्कारसँग छ । 

तपाईंको यसअघिको उपन्यास ‘फातसुङ’ पनि मदन पुरस्कारको सर्टलिस्टमा परेको थियो । त्यसपछि प्रकाशित ‘उरमाल’ ले त मदन पुरस्कार नै जित्यो । व्यक्तिगत रुपमा तपाईंलाई चाहिँ मदन पुरस्कार जित्दा कस्तो अनुभूति भयो ? 

यसअघि फातसुङको अंग्रेजी अनुवाद भारतको जेसीबी अवार्डको सर्ट लिस्टमा परेको थियो । तर उनीहरुले पहिले नै म्यासेज गरेर तपाईंको किताब सर्ट लिस्ट हुँदैछ भनेर जानकारी गराउँथे । तर मदन पुरस्कारको भने केही पनि थाहा नहुने । 

सर्टलिस्ट भएको पनि घोषणा गरेपछि मात्र थाहा हुने र पुरस्कार पाएको पनि घोषणापछि मात्र थाहा हुने । मदन पुरस्कार घोषणा कहिले हुँदैछ भन्ने मलाइ थाहा थिएन । त्यस दिन म सिलगुढीबाट महानन्दा नदीमा छेउमा साइकल चलाएर जाँदै थिए । ३–४ वटा कल आएछ । फाइन प्रिन्टका अजित सरले फोन गर्नुभएको रहेछ । तपाईंले मदन पुरस्कार जित्नुभयो भन्नुभयो । त्यसपछि फेसबुक हेरेपछि थाहा भयो, मदन पुरस्कार घोषणा भइसकेको रहेछ । 

भारतमा बसेर नेपाली साहित्य सिर्जना गर्नेहरु धेरै छन् । साहित्यमा मात्र नभई संगीत र चलचित्र क्षेत्रमा पनि धेरै छन् । पहिले भारतबाट नेपालमा आउजाउ धेरै थियो, यतै आएर बस्ने चलन पनि थियो । हिजोआज भारतको नेपालीभाषी स्रष्टाको नेपाल आउजाउ अलि कम भएको हो ? 

१९६० को दशकमा र अझ त्यो भन्दा पनि अगाडिदेखि नेपालमा भारतबाट नेपालीभाषी श्रष्टाहरु आउने क्रम सुरु भएको थियो । हरिभक्त कटुवाल, पारिजात, अम्बर गुरुङ, गोपाल योञ्जनजस्ता श्रष्टाहरु नेपालमा आएर बस्नुभयो । उहाँहरुले नेपालको साहित्य र संगीत क्षेत्रमा धेरै योगदान दिनुभयो । 

१९८० को दशकमा दार्जिलिङमा आन्दोलन (मुभमेन्ट) भयो । त्यसले साहित्य, संगीत क्षेत्र पनि प्रभावित भयो । त्यसपछि नेपाल आउजाउ पनि कम भयो । तर पछिल्लो समय त्यो फेरि बढ्दैछ भन्ने लागेको छ । 

भारतीय नेपाली भाषी श्रष्टाको नेपाल आउजाउ बढेको छ । यहाँका किताबहरु उता पुगिरहेकै छ । धेरैवटा अनलाइन पोर्टलहरुले नेपालको किताब भारतको विभिन्न ठाउँमा पुर्‍याइरहेका छन् । यहाँ हिट भएको गीत उताको कमान, बस्तीमा बजिरहेका हुन्छन् । सिर्जना बलियो छ भने सीमानाले छेक्दैन । 

दार्जिलिङबाट श्रष्टाहरु मात्र होइन, पेशाकर्मी पनि नेपाल आउने गरेको पाइन्छ । तर हिजोआज अलि घटेको हो ? 

हो, एक समय उताका धेरै मानिसहरु यहाँ आउँथे । ‘फातसुङ’ विमोचन हुँदा जो गेस्ट भएर आउनुभएको थियो, उहाँलाई दार्जिलिङको शिक्षकले पढाउनुभएको रहेछ । अहिले पनि मेरा केही साथीहरु यहाँ छन्, तर पहिले भन्दा संख्या केही पातलो  छ होला । 

त्यसको कारण के होला, मानवीय सम्बन्धलाई भूगोलले छेकेको हो ?  

त्यस क्षेत्रका मानिसहरुको नेपालसँगको विशिष्ट अवस्था के हो भने भाषा मिल्छ । कलकत्ता जाँदा बाहिर गएको फिल हुन्छ, काठमाडौं आउँदा हाम्रै ठाउँमा बसेको फिल हुन्छ । 

भाषाका कारण पनि सहज भएर कतिपय अवसर खोज्दै नेपाल आए होलान्, तर अहिले अवसरका लागि नेपालको विकल्प भेटियो होला । आखिर बसाइसराइ त नियमित चलिरहने प्रक्रिया हो । नेपालको सट्टा अरु ठाउँमा जान थाले होलान् । 

भारतीय नेपाली भाषीले नेपालको घटनाक्रमलाई कत्तिको चासो पूर्वक हेर्छन्  ? 

धेरै चासो हुन्छ । यहाँ केही घटना भयो भने उता थाहा भइहाल्छ । नेपालमा हालै भएको जेनजी मुभमेन्ट उताका गाउँ बस्तीका मानिसहरुले पनि थाहा पाए । अहिले मोवाइल फोनका कारण पनि धेरै सहज भएको छ । 

सामान्य मान्छेलाई पनि नेपालमा कुन नेताले के भन्यो, को पक्राउ पर्‍यो, (ऋषि) धमलाले कसरी हसाए भन्ने याद हुन्छ । 

नेपालमा बालेन शाह, हर्क साम्पाङहरुको काम गर्ने तरिका अलग भएर पनि होला । यहाँ हर्क साम्पाङले ढुंगा बोक्दा हाम्रोमा पनि हर्क साम्पाङ जस्तो  नेता निस्किनुपर्छ भन्छन् । यहाँ जेनजी मुभमेन्ट हुँदा हाम्रोमा पनि जेनजीहरु आउनुपर्छ है भन्छन् । 

यस्ता मुभमेन्ट दक्षिण एसियाका श्रीलंका र बंगलादेशमा पनि भए । तर नेपालमा भाषाले गर्दा कनेक्सन भयो । मान्छेलाई गाली गरेको पनि बुझिने, किन गाली गरेको छ भन्ने पनि बुझिने । बंगलादेशमा भएको आन्दोलनको भिडियो हेर्दा भाषा नबुझेपछि के भएको छ थाहा नहुने, हेरे पनि मनोरञ्जनका रुपमा मात्र हेरिने । 

तपाईंले नेपालबारे कसरी थाहा पाउनुभयो ? 

म बस्तीमा हुर्किँदा टेलिभिजन थिएन । गाउँमा कुनै कुनै घरमा मात्र रेडियो हुन्थ्यो, गाउँभरिका मान्छे रेडियो भएको घरमा झुम्मिन्थे । 

हाम्रो घरमा चाहिँ एउटा रेडियो थियो । म त्यसमा रेडियो नेपाल सुन्दै सुन्दै हुर्किएँ । रेडियोले मान्छेमा कल्पना गर्ने अवसर दिने रहेछ । टीभीमा मान्छे देखिएपछि सकिइहाल्यो, कुनै कल्पना आउँदैन । 

तर रेडियोमा कुनै नाटक सुन्दा, गीत सुन्दा, वा कुनै ठाउँबारे भन्दा त्यसबारे मान्छेको दिमागमा एउटा कल्पना बन्दो रहेछ । हामीलाई काठमाडौं भन्ने नाम सुन्दा कस्तो होला भन्ने लाग्थ्यो । 

आज बिहान हामी मर्निङ वाक जाँदा पुतलीसडकमा पुगेछौं । पुतलीसडक भन्ने ठाउँ मैले २–३ कक्षामा पढ्दा सुनेको थिएँ । त्यसरी मैले नेपालबारे थाहा पाएँ, तर आउने अवसर भने ‘फातसुङ’ प्रकाशनको सिलसिलामा सन् २०१८ मा मात्र जुर्‍यो । 

त्यतिबेला म एकदम नयाँ थिएँ । यहाँका मान्छेहरुलाई पनि मेरो नाम धेरै अनौठो लाग्थ्यो । मेरो निम्ति काठमाडौं नयाँ, अनि काठमाडौंको निम्ति म नयाँ । तर आउजाउ बढ्दै गएपछि धेरै मान्छे चिनजान भयो । त्यसैले मलाई काठमाडौं आउँदा बाहिर गएको अनुभव नै हुँदैन, यहाँ आएपछि रमाइलोसँग बितिहाल्छ । 

तपाईंले अहिलेसम्म ३ वटा कृति लेख्नुभयो, पहिलो कृति ‘१९८६’ कथासंग्रह नेपालको पाठकमाझ आइपुगेको छैन ...

त्यो किताब नेपाल आएको छैन । मैले आफ्नो लेखन यात्राको सुरुको दिनमा लेखेको, भारतमै प्रकाशन भयो, त्यहाँ मात्र सीमित छ । 

यस विषयमा मेरो प्रकाशक फाइन प्रिन्टका अजित बरालसँग कुरा भएको थियो ।  उहाँले पुनः प्रकाशन गर्ने कुरा गर्नुभएको छ । त्यो धेरै अगाडि लेखिएको हुनाले रिराइट गर्नुपर्ने छ । एकचोटी राम्रोसँग काम गरेर ल्याउने कि भन्ने छ । हेरौं काम गर्न कति भ्याइन्छ ? 

त्यसपछिका दुबै पुस्तक ‘फातसुङ’ र ‘उरमाल’ नेपालमा धेरै रुचाइए । नेपाली पाठकले ती पुस्तक रुचाउनुको कारण के होला ? 

साहित्य पढ्दा मान्छेले सीमाना छुट्याएर पढ्दैन । हामी रसियाको कथा, चाइनाका कथा पढिरहेका हुन्छौं, त्यो कथासँग आफूलाई रिलेट गरिरहेका हुन्छौं । राम्रो किताब त्यो हो जहाँ आफैं हराउन पाइयोस्, वा आफैंलाई भेटाउन पाइयोस् । मलाई लाग्छ मेरो किताबमा केही केही यस्ता कुरा भेटिए होला जो पाठकसँग जोडियो ।

किनभने मान्छेको दुःख, संघर्ष, पीडा भनेको त भारतमा पनि, नेपालमा पनि एउटै हो । त्यहाँको संघर्ष यहाँको मान्छेले फिल गर्न सक्छ, यहाँको दुःख हामीले उता फिल गर्न सक्छौं । यस्तै केही कुरा मिल्यो होला । वा केही पनि नमिलेको भए पनि पाठकले नयाँ स्वाद पायो होला, त्यसले पनि फाइदा नै भयो । 

‘फातसुङ’ आएपछि नेपाली पाठकले धेरै माया दिए । सायद भारतको धेरै ठाउँमा पनि म नेपालबाटै पुस्तक पुगेपछि मात्र चिनिएँ । 

‘फातसुङ’ तपाईंले गोर्खाल्याण्ड आन्दोलनमाथि लेख्नुभयो । आन्दोलनमै लागेकाहरु पात्रका रुपमा छन् । ‘उरमाल’ मा चिया कमानका मजदुरको कथा लेख्नुभएको छ, तर ती सामान्य मजदुर पनि राजनीतिमा जोडिएका छन् । तपाईंका कृतिहरु आख्यान मात्र होइन, नेपाली भाषीको बसोबास रहेको क्षेत्रको यथार्थ पनि हो । त्यहाँ सामान्य मान्छेलाई राजनीतिले कसरी प्रभावित गर्छ ? 

मैले लेख्दा समाजसँग जोडिएको कुरा लेख्ने हो, आम मान्छे जो समाजमा सबैभन्दा मुनि छ, उनीहरुको कथा लेख्ने हो । तर उनीहरुको जीवनमा कहिँ न कहिँ गएर राजनीति ठोक्किहाल्ने रहेछ । किनभने हरेक कुरामा लगाम त राजनीतिले लगाइदिएको हुन्छ । मैले राजनीति खोजेर लेखेको होइन, पात्र पछ्याउँदा पछ्याउँदै राजनीतिसँग गएर ठोक्किहाल्छ । 

उरमालमा त डुबर्सको गोर्खाल्याण्ड मुभमेन्टको कथा मैले धेरै फ्याँक्न ट्राइ गरेको हुँ । किनभने फातसुङ अलरेडी त्यही विषयमाथिको किताब भयो । मान्छेलाई एउटै कन्टेन्ट आइबस्यो भने गाह्रो हुन्छ भनेर कमसेकम ३ च्याप्टर फ्याँकेको थिएँ ।  र पनि केही केही त राख्नुपरिहाल्यो, किनकी उनीहरुको जीवन र संघर्ष त्यहीसँग जोडिएको छ । 

भारतमा बसेर नेपालको साहित्यिक कृतिहरु हेर्दा कस्तो देखिन्छ ? 

१९६० को दशकसम्म साहित्यमा नेपाल भन्दा दार्जिलिङ धेरै बलियो थियो । रुपनारायण श्रेष्ठ, शिवकुमार राई, इन्द्रबहादुर राई, प्रकाश कोविदजस्ता लेखकका कारण दार्जिलिङ बलियो थियो । अझ नेपाल भन्दा पनि अगाडि थियो कि भन्ने फिल हुन्छ । बालकृष्ण समले भनेका थिए भनिन्छ, ‘दार्जिलिङले आज जे सोच्छ नेपालले भोलि सोच्छ ।’ तर पछिल्लो समय राजनीतिक घटनाक्रमले पनि होला दार्जिलिङ पछाडि पर्‍यो । त्यसको केही कारण देखिन्छ । 

पहिलो, नेपाल एउटा देश हो, त्यसको स्वभाविक फाइदा भइहाल्यो । 

दोस्रो, यहाँका पब्लिकेसन हाउसहरु बलियो गररी आए, उनीहरुले किताबमा लगानी गरे । लेखकमा पनि अझै राम्रो कसरी लेख्ने भनेर प्रतिपर्धा भयो । 

जनयुद्धकालपछि हेर्‍यो भने नेपालको आख्यान र साहित्य दार्जिलिङ भन्दा अगाडि  गयो । हामीले यहाँको कृति पढेपछि नेपालमा यस्तो लेखिँदोरहेछ हामीले पनि लेख्नुपर्छ भन्ने समय आयो । 

नेपाली साहित्यकारले कस्ता कृति लेखिरहेका छन् त ? 

नेपालमा जनयुद्धको विषय धेरै लेखियो । भारतमा भने गोर्खाल्याण्डमाथि लेखिएकै छैन भन्ने गुनासो छ । पछिल्लो समय भने गोर्खाल्याण्डबारे पनि किताबहरु लेखिन थालेका छन् । 

थप कुराकानी भिडियोमा हेर्नुहोला