ट्रम्पको हेपाहा व्यवहारले क्रुद्ध मोदी, कसरी देलान् जवाफ ? 

डोनाल्ड ट्रम्प अमेरिकाको राष्ट्रपतिमा दोस्रो कार्यकाल निर्वाचित हुँदा धेरै खुशी हुने विश्व नेतामध्ये एक थिए नरेन्द्र मोदी । 

ट्रम्पले राष्ट्रपति पद सम्हालेपछि पहिलो पटक ह्वाइट हाउस नै पुगेर बधाई दिने विश्व नेता नरेन्द्र मोदी नै थिए । 

दुबै नेताले पटक पटक भनेका पनि थिए कि उनीहरु राम्रा साथी हुन् । तर ६ महिनामै नयाँ दिल्ली अचम्ममा परेको छ । 

डोनाल्ड ट्रम्पले अगस्ट १ मा भारतीय समानमा २५ प्रतिशत भन्सार कर घोषणा गरे । अगस्ट ६ मा थप २५ प्रतिशत कर घोषणा गरेर ५० प्रतिशत पुर्‍याइदिए । 

ट्रम्पको यस्तो हेपाहा व्यवहार देखेर भारत चित खाएको छ । क्रोधित छ । दुई मित्र देशबीच एकाएक किन भयो यस्तो ? के अमेरिका र भारतको सम्बन्ध बिग्रनुमा रुस फ्याक्टर निर्णायक हो ?  अनि, अमेरिकासँग सम्बन्ध सुधान रुससँग सम्बन्ध तोड्ला ? 

डोनाल्ड ट्रम्पले गत अप्रिलमै भन्सार कर घोषणा गरेर विश्वलाई नै तनाव दिएका थिए । त्यो घोषणापछि विश्वका धेरै देशले अमेरिकासँग व्यापार सम्झौता गरे । भारत पनि अमेरिकासँग व्यापारसम्बन्धी वार्तामा थियो । 

पाँच राउण्डसम्म वार्ता भएपछि भारतीय अधिकारीहरु अमेरिकासँग व्यापार सम्झौता आफू अनुकुल हुनेमा धेरै आशावादी थिए । उनीहरुले सञ्चार माध्यमहरुलाई अमेरिकाले १५ प्रतिशत भन्सार शुल्क लगाउन सक्ने बताएका थिए । 

भारत विश्वस्त हुनुको अर्को आधार पनि थियो । व्यापार मन्त्री पियुष गोयलको अमेरिका भ्रमण र अमेरिकाका उपराष्ट्रपति जेडी भान्सको दिल्ली भ्रमणले दुई देशको सम्बन्धलाई अझै नजिक बनाएको भारतको विश्वास थियो । 

भारतीय अधिकारीहरुले ट्रम्पले अगस्ट १ भन्दा एक हप्ता अगाडि नै व्यापार सम्झौता घोषणा गर्न सक्ने अनुमान गरेका थिए । तर त्यस्तो केही भएन ।

बरु भारतलाई सरप्राइज दिने गरी अमेरिकाले शुक्रबार अमेरिकाले २५ प्रतिशत भन्सार शुल्क लगाएको घोषणा गर्‍यो । झन् अगस्ट ६ मा थप २५ प्रतिशत कर घोषणा गरेपछि त भारत पुरै जिल्लिएको छ । 

अमेरिकाले भारतलाई लगाएको कर दक्षिण एसियाका अरु देशलाई लगाएको भन्दा बढी हो । 

अमेरिकाले बंगलादेशलाई २० प्रतिशत, पाकिस्तानलाई १९ प्रतिशत र नेपाललाई १० प्रतिशत भन्सार शुल्क लगाएको छ । 

अमेरिका र भारतबीच करिब १९० बिलियन डलरको व्यापार हुन्छ । भारतले अमेरिकाबाट जति सामान किन्छ, त्यो भन्दा दोब्बर मूल्यको सामान अमेरिकालाई बेच्छ । 

यसरी अमेरिकालाई सामान बेच्नेमा भारत अग्रणी स्थानमा छ । तर भन्सार कर बढाउँदा अमेरिकामा भारतीय सामान धेरै नै महंगो पर्न जान्छ र कालान्तरमा भारतको सामान अमेरिकामा बिक्री नै नहुने स्थिति पनि आउन सक्छ । 

अमेरिकाले भारतीय समानमा कर बढाउनुको कारण भने तेस्रो देश रुस हो ।

डोनाल्ड ट्रम्प रुस र युक्रेनबीचको युद्ध रोक्न पुनः वार्ता सुरु होस् भन्ने चाहन्छन् । तर रुस तयार छैन । त्यसैले उनी रुसलाई समस्यामा पार्ने उपायको खोजीमा छन् । त्यहीक्रममा उनको नजर भारतमाथि पर्‍यो । 

भारतका प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदीले निकै चलाखीपूर्वक अमेरिका र रुस दुबैसँग सुमधुर सम्बन्ध राखिरहेका थिए । अनि रुस युक्रेन युद्धको मामिलामा भने तटस्थ भूमिका देखाएका थिए । अब ट्रम्प, मोदीलाई यो छुट दिने पक्षमा छैनन् । उनी नरेन्द्र मोदीलाई वार कि पार गराउन चाहन्छन् । त्यसका लागि उनले करलाई अस्त्रको रुपमा प्रयोग गरे । 

भन्सार कर बढाउनुको कारण ट्रम्पले प्रष्ट भनिसकेका छन्, भारतले रुसबाट तेल किन्छ । 

भारतले तेल किन्नु भनेको युक्रेनविरुद्धको युद्धमा रुसलाई आर्थिक सहयोग गर्नु भएको ट्रम्पको आरोप छ । ‘रुसको वार मेसिनका कारण कति युक्रेनीको ज्यान गइसक्यो भन्ने कुरा उनीहरुले मतलब गरेका छैनन्’ ट्रम्पले सोमबार भनेका छन् । 

अमेरिकी राष्ट्रपति ट्रम्पले एक टेलिभिजन अन्तर्वातामा भारतले रुसबाट तेल किनेमा थप कर लगाउने चेतावनी दिएपछि ४ अगस्टमा भारतको विदेश मन्त्रालयले जवाफ फर्काएको थियो । विदेश मन्त्रालयका प्रवक्ता रणधीर जैसवालले नियमित पत्रकार सम्मेलनमा भनेका थिए, अरु ठूला देश जस्तै भारत पनि आफ्नो राष्ट्रिय हित र आर्थिक सुरक्षाका लागि आवश्यक कदम चाल्न सक्छ ।’

भारतले कति किन्छ रुसबाट तेल ? 

भारत पेट्रोलियम पदार्थ खपतमा विश्वको तेस्रो देश हो । उसले सन् २०३० सम्म पेट्रोलियम खपतमा चीनलाई पनि जितेर पहिलो हुने दौडमा छ । 

सन् २०२२ मा रुस र युक्रेनबीच युद्ध सुरु भएपछि धेरै युरोपेली देशहरुले रुसबाट तेल किन्न छाडेका थिए । तर भारत र चीनले रुसबाटै किनिरहेका छन् । अझ भारतले त रुस–युक्रेन युद्धपछि नै रुसबाट पेट्रोलियम खपत अत्यधिक बढाएको छ । 

सन् २०२१ मा भारतले रुसबाट ८.२५ बिलियन डलरको सामान आयात गरेको थियो, जसमा पेट्रोलियम पदार्थ जम्मा २.३१ बिलियन डलरको मात्र थियो । 

सन् २०२४ मा ६५.७ बिलियन डलरको सामानहरु आयात गरेको थियो । त्यसमध्ये ५२.२ बिलियन डलरको त पेट्रोलियम पदार्थ मात्र थियो । 

जवाहरलाल नेहरु विश्वविद्यालयका एसोसिएट प्रोफेसर अमिताभ सिंहका अनुसार भारतले रुसबाट जनु मूल्यमा क्रुड आयल किन्छ, त्यो निकै सस्तो छ । यति सस्तोमा अरु कुनै पनि देशले भारतलाई तेल दिन सक्दैन । 

यसको प्रष्ट अर्थ हो, भारतले आफ्नो व्यापारिक लाभ हेरेर नै रुसबाट तेल किनिरहेको छ । 

अर्को समस्या के पनि छ भने भारतले रुसबाट तेल किन्न एक्कासी बन्द गर्दा आपूर्तिमा ठूलै समस्या आउनेछ । किनकी एकै दिनमा ३४ लाख ब्यारेल कच्चा तेल अरु कुनै देशले भारतलाई दिइहाल्न सक्दैनन् । 

भारतले किन्ने तेलमा रुसको हिस्सा करिब ३५ प्रतिशत छ, त्यसपछि इराकको १९.१ प्रतिशत, साउदीको १४ प्रतिशत, युएईको ९ प्रतिशत, र अमेरिकाको ४.६ प्रतिशत छ । 

भारतले रुसबाट आफ्नो खपतका लागि मात्र तेल किन्दैन । उसले कच्चा तेल किनेर त्यसलाई रिफाइन गरेर निर्यात पनि गर्दै आएको छ । नेशनल ब्यूरो अफ एसियन रिसर्चका अनुसार सन् २०२३ मा भारतले ८६.२८ बिलियन डलरको रिफाइन्ड तेल निर्यात गरेको थियो । भारतबाट रिफाइन तेल किन्नेमा युरोप, अमेरिका र बेलायत समेत रहेका छन् । 

भारत र रुसको सम्बन्ध 

अमेरिका र सोभियत संघबीचको शीतयुद्धको बेलादेखि नै भारत आधिकारिक रुपमा असंलग्न राष्ट्र हो । 

सन् १९७० को दशकदेखि भने भारतले रुससँग सम्बन्ध राख्न थालेको थियो । 

अमेरिकाले आफ्नो छिमेकी तथा प्रतिद्वन्द्वी पाकिस्तानलाई सैन्य र आर्थिक सहायता दिन थालेपछि भारतले पनि रुससँग सम्बन्ध अघि बढाएको थियो । त्यसपछि भारतले रुसबाट हतियार पनि किन्न थाल्यो । 

अमेरिकाले एसिया प्यासेफिक क्षेत्रमा चीनको उदयलाई काउन्टर दिने शक्तिको रुपमा भारतलाई मुख्य साझेदार मान्दै आएको छ । 

तर नयाँ दिल्लीले रुससँग निरन्तर रक्षा र ऊर्जासम्बन्धी सम्बन्ध कायम राख्दा अमेरिकालाई सहन कठिन भएको छ । 

युक्रेनसँगको युद्धका लागि अन्तर्राष्ट्रिय फौजदारी अदालतले रुसी राष्ट्रपति भ्लादिमिर पुटिनविरुद्ध पक्राउ आदेश जारी गरेको छ । पश्चिमा देशहरुले पनि रुसलाई बेवास्ता गरेका छन् । 

तर भारतीय प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदीले भने गत वर्ष जुलाईमा रुसको दुई पटक भ्रमण गरे । रुसले पनि मोदीलाई सर्वोच्च नागरिक सम्मानबाट अभिनन्दन गर्‍यो । 

अहिले पनि भारत रुसी हतियारको प्रमुख आयातकर्ता हो । उनीहरुबीच मिसाइल र न्युक्लियर सामानहरु आदान प्रदान पनि हुँदै आएको छ । 

अमेरिका–भारत सम्बन्ध व्यापारसँग मात्र सम्बन्धित छैन । भूराजनीतिक पनि छ । अमेरिकाले पाकिस्तानसँग सम्बन्ध बढाएकामा भारत असन्तुष्ट छ । 

गत अप्रिल २२ मा भारतको काश्मिरमा २६ जनाको मृत्यु हुने गरी भएको आतंककारी आक्रमणपछि भारतले पाकिस्तानी भूमिमा प्रवेश गरेर आक्रमण जारी राखेको थियो । पाकिस्तानले पनि जवाफी आक्रमण गरेको थियो । पछि दुबै देशबीच युद्धबिराम घोषणा भयो । 

अमेरिकी राष्ट्रपति डोनाल्ड ट्रम्ले आफूले दुई देशबीच युद्धबिराम गराएको दाबी गरेका थिए । भारतले भने काश्मिरलाई लिएर पाकिस्तानसँग हुने विवादलाई आन्तरिक मामिला भन्दै आएको छ र तेस्रो देशको हस्तक्षेपलाई अस्वीकार गर्दै आएको छ । यस्तो अवस्थामा ट्रम्पले आफ्नो कारण युद्धबिराम भएको भनेकामा भारत असन्तुष्ट छ । 

गत मे महिनामा भारत र पाकिस्तानबीच युद्धबिराम भएपछि ट्रम्पले ह्वाइहाउसमा पाकिस्तानी सेना प्रमुख असिम मुनिरलाई स्वागत गरिसकेका छन् । 

यो अमेरिकी राष्ट्रपतिले पाकिस्तानी सेनापतिलाई स्वागत गरेको पहिलो घटना हो । जबकी पाकिस्तानी सेनापति हेड अफ स्टेट पनि होइनन् । ट्रम्पले आतंककारीलाई पक्रन मद्दत गरेको भन्दै पाकिस्तानी आर्मीको प्रशंसा गरेका छन् । 

पाकिस्तानी सरकारले पनि डोनाल्ड ट्रम्पलाई नोबेल शान्ति पुरस्कारका लागि सिफारिस गरेको छ । ट्रम्पले भारत र पाकिस्तानबीचको संकट समाधान गर्न सार्थक कुटनीतिक हस्तक्षेप गरेको भन्दै पाकिस्तानले उनलाई नोबेल शान्ति पुरस्कारका लागि सिफारिस गरेको छ । 

पाकिस्तानी सेनापति मुनिरसँगको भेटको भोलिपल्ट ट्रम्पले मोदीलाई फेन्टास्टिक म्यान भनेका थिए । तर युद्धविरामका लागि निकै प्रभावकारी भएको भन्दै पाकिस्तानी सेनापति मु्निरको झन् धेरै प्रशंसा गरे । 

‘मलाई पाकिस्तान मन पर्छ’, ट्रम्पले पटक पटक भनेका थिए, ‘मैले पाकिस्तान र भारतबीचको युद्ध रोकेँ ।’ 

ट्रम्पले आफ्नो सामाजिक सञ्जाल प्लाटफार्म ट्रुथमा पाकिस्तानमा तेल भण्डारहरु बनाउन सहमति भइसकेको बताएका थिए । उनले यतिसम्म भनेका थिए कि, ‘कसलाई के थाहा ? उनीहरुले कुनै दिन भारतलाई तेल बेच्नेछन् ।’ 

गत फेब्रुअरीमा मोदीले ट्रम्पलाई भेट्नुभन्दा केही दिनअघि अमेरिकामा भारतीय नागरिकलाई साङ्लाले बाँधेर सैनिक विमानतर्फ लगिरहेको दृश्य सार्वजनिक भएको थियो । 

यो दृश्यले आफ्ना नागरिकप्रति अमेरिकाले गरेको व्यवहारलाई लिएर भारतमा आक्रोश देखिएको छ । 

त्यस बाहेक व्यापार वार्तामा अमेरिका र भारतबीच कुरा नमिलेका कारण पनि यो स्थिति आएको भारतीय अधिकारीहरुले बताएका छन् । 

बीबीसीका अनुसार भारतले अमेरिकालाई औद्योगिक सामानमा कुनै कर नलगाउने, कार र मदिरामा चरणवद्ध रुपमा कर घटाउने प्रस्ताव गरेको थियो । त्यस्तै इलन मस्कको स्टार लिंकलाई भारतमा सञ्चालन गर्न दिने सम्झौतामा पनि हस्ताक्षर गर्‍यो । 

तर अमेरिकाले भारतसँग ४५ अर्ब व्यापार घाटा कम गर्न भन्दै भारतको कृषि र डेरी क्षेत्रमा प्रवेश गर्न चाह्यो । तर यो कुरा भारतले मानेन ।

किनभने अहिले पनि भारतको रोजगारीको ४५ प्रतिशत क्षेत्र कृषि क्षेत्रबाट छ । यसमा भारतले अमेरिकालाई प्रवेश गर्न नदिएपछि अमेरिका चिढिएको हो । 

कतिपय विश्लेषकहरु भने अमेरिका र भारतको सम्बन्ध यही कारण नबिग्रने बताउँछन् । अहिले पनि अमेरिका र भारतले सूचना प्रविधि, शिक्षा र रक्षासम्बन्धी धेरै योजनामा सँगसँगै काम गरिरहेका छन् । 

भारतका धेरै आईटी फर्महरुले अमेरिकामा लगानी गरेका छन् । सिलिकन भ्यालीका धेरै फर्महरु भारत सञ्चालनमा छन् । यस आधारमा भन्न सकिन्छ, दुई देशको सम्बन्धको जरा धेरै गहिरो छ । 

तर अमेरिकाले गरेको क्रियाको प्रतिक्रिया भारतले कसरी दिन्छ त्यो भने धेरैको चासोको विषय छ । 

यसअघि गत दुई महिनाअघि अमेरिका र चीनबीच पनि यस्तै व्यापार युद्ध चलेको थियो । अमेरिकाले कर बढाउँदा चीनले पनि त्यही दरमा कर बढाएको थियो । कर बढाउँदै जाँदा अमेरिकाले चीनमाथि १४५ प्रतिशत कर र चीनले अमेरिकामाथि १२५ प्रतिशत कर लगाएको थियो । व्यापार वार्तामा दुबै देशले ११० प्रतिशत विन्दुले कर घटाउने सहमति गरेका थिए । 

अब अमेरिका र भारतबीच पनि त्यस्तै हुने हो कि ? त्यो चाहिँ दुई देशको सम्बन्ध कसरी अगाडि बढ्छ भन्ने कुराले निर्धारण गर्छ ।