इजरायल–इरान सम्बन्ध : रणनीतिक साझेदारदेखि दुष्मनीसम्म

अहिले इजरायल र इरानको युद्धले सिंगो विश्व प्रभावित भएको छ । कुनै समय असल मित्र रहेका इजरायल र इरान किन अहिले एक अर्काका दुश्मन बने । 

१३ जुनमा इजरायलले फेरि एक पटक इरानमाथि आक्रमण गर्‍यो । इरानमाथि भएको आक्रमणलाई उसले अपरेशन राइजिङ लायन नाम दिएको छ र, इरानको सैन्य तथा परमाणु अड्डाहरुलाई निशाना बनाएको छ ।
जवाफमा इरानले पनि इजरायली शहरमा ड्रोन र ब्यालेस्टिक मिसाइल हानिरहेको छ । 

इरान र इजरायल सीमा जोडिएका देश होइनन् । दुई देशको बीचमा त दुईवटा देश छन्, जोर्डन र इराक । त्यसैले उनीहरुबीच सीमा वा समुद्र प्रयोगसम्बन्धी विवाद पनि छैन । तथापि एक सातादेखि एक अर्कामाथि हवाइ आक्रमण गरिरहेका छन् । 

यो युद्ध रोकिने संकेत पनि देखिएको छैन । 

प्यालेस्टाइनमा ब्रिटिस उपनिवेश अन्त्य भएपछि १९४८ मा त्यसकै एक क्षेत्र इजरायल छुट्टै देश बन्यो । धेरै मुस्लिम देशहरुले इजरायललाई मान्यता दिन अस्वीकार गरे । जतिबेला प्यालेस्टाइन विभाजनको मुद्दा उठेको थियो, त्यसबेला इरानले पनि विरोध गरेको थियो । 

तर त्यसका बाबजुद इजरायललाई मान्यता दिने मुस्लिम बहुल देशहरुमा टर्कीपछि इरान रह्यो । 

इरानले इजरायललाई समर्थन गर्नुको कारण थियो, अमेरिका ।  त्यतिबेला इरानमा शाह मोहम्मद रेजा पहल्वी राजा थिए र, इरान मध्यपूर्व क्षेत्रमा अमेरिकाको प्रमुख सहयोगी मानिन्थ्यो । 

इजरायल स्थापनादेखि नै अमेरिकाको छत्रछायामा थियो । त्यसैले इरानले इजरायललाई मान्यता दियो । अप्ठ्यारो बेलामा समर्थन दिएका कारण इजरायलका संस्थापक प्रधानमन्त्री डेभिड बेन गुरियनले पनि अरु छिमेकी देशका असन्तुष्टिका बाबजुद इरानसँग मित्रता कायम राखे । 

१९७९ सम्म दुबै देशको सम्बन्ध सुमधुर रह्यो । तर इरानमा त्यही वर्ष इस्लामिक क्रान्ति भयो । पहल्वी वंशले नेतृत्व गरेको राजतन्त्र ढल्यो ।

इरान इस्लामिक गणराज्य बन्यो । त्यही क्रान्तिले नै आधारभूत रुपमा इरान र इजरायलको सम्बन्ध खलबल्यायो ।

इरानमा क्रान्ति हुँदा बिद्रोही नेता थिए, रुहोल्ला खोमेनी । क्रान्ति सफल भएपछि उनी नै राज्यप्रमुख भए । खोमेनी नेतृत्वको सरकारले इरानको विदेश नीतिमा आमूल परिवर्तन गर्‍यो । इरानले शोषणमा परेका मुस्लिम देशरुलाई समर्थन गर्ने रणनीति लियो । खोमेनीले आफूलाई पीडितहरुको रक्षकका रुपमा प्रस्तुत गरे । यसको मतलब थियो, प्यालेस्टाइनको समर्थन  । 

खोमेनी सरकारले इजरायलसँगको सबै सम्बन्ध तोड्यो । इजरायली नागरिकले इरान भ्रमण गर्न रोक लगाइयो । अनि इरानले तेहरानमा रहेको इजरायली दूताबासलाई कब्जामा लिएर प्यालेस्टाइन लिबरेसन अर्गनाइजेसन (पीएलओ) लाई दियो । पीएलओ अलग प्यालेस्टायनी राष्ट्रको माग राख्दै इजरायलविरुद्ध संघर्ष गरिरहेको थियो । 

इन्टरनेशनल क्राइसिस ग्रुप सेन्टरमा इरान कार्यक्रमका निर्देशक अली वेजका अनुसार इजरायलसँगको दुश्मनी इरान सरकारको आधारभूत सिद्धान्त नै थियो । 

यसको एउटा कारण थियो कि सरकारमा संलग्न कयौं नेताले प्यालेस्टाइनीहरुसँग लेबनान जस्ता ठाउँमा गुरिल्ला तालिम लिएका थिए । त्यही कारण उनीहरुको मनमा प्यालेस्टाइनप्रति गहिरो सहानुभूति थियो ।  

साथसाथै प्यालेस्टाइनको मुद्दा उठाउनुको पछाडि आफूलाई एक इस्लामी शक्तिको नेताका रुपमा प्रस्तुत गर्ने इरानको चाहनाले पनि काम गरेको थियो । 

त्यसक्रममा इरानका सर्वोच्च नेता आयातुल्लाह अली खोमेनीले प्यालेस्टाइनको मुद्दामा आफ्ना मत राख्न थाले । 

अमेरिका र इजरायलतिर लक्षित गर्दै अहंकारी विश्व शक्ति र उसका क्षेत्रीय सहयोगीहरुले आफ्नो स्वार्थ पूरा गर्न प्यालेस्टाइनमाथि दमन गरेको बताउँथे । त्यसपछि तेहरानमा प्यालेस्टाइन समर्थकहरुको ठूलठूला प्रदर्शन आयोजना हुनु सामान्य भयो । 

यस्ता प्रदर्शनमा इरान सरकारको पनि समर्थन हुन्थ्यो । 

त्यसका बाबजुद पनि इजरायलले भने इरानलाई असली दुश्मनका रुपमा व्यवहार गरेको थिएन । 

किनकी इजरायलले सबभन्दा बढी खतरा सद्दाम हुसेनको इराकलाई मानेको थियो । 

यति मात्र होइन, त्यो बेला इजरायल, इरान कन्ट्रा डिलको मध्यस्थर्तामध्ये एक थियो । इरान कन्ट्रा डिल त्यो गोप्य कार्यक्रम हो, जसमा १९८० देखि  १९८८ को अवधिमा इराकविरुद्ध युद्धमा लडेको इरानलाई अमेरिकाले पटकपटक हतियार दिएको थियो । इराकको बग्दाद नजिकैको न्यूक्लियर रियाक्टरमा इरानले गरेको आक्रमणमा त इजरायलले सक्रिय सैन्य सहयोग नै गरेको थियो । 

तर समयक्रमसँगै इजरायलले इरानलाई आफ्नो अस्तित्वमाथि खतराका रुपमा हेर्न थाल्यो । 

०००

इरानमा मुख्यतः इस्लामभित्रको सिया समुदायको बाहुल्य छ । जबकी अरब जगतका अरु देशहरुमा सुन्नी बहुल छ । इरानको सरकारलाई लाग्यो कि विरोधी देशले कुनै पनि दिन आक्रमण गर्न सक्छ । 

यही आशंकाका कारण उसले एउटा रणनीतिक योजनामा काम गर्न थाल्यो । त्यसपछि इरानसँग गठबन्धन गर्ने देशहरुको एउटा नेटवर्क तयार भयो । 

यसक्रममा इरानले १९८० र १९९० को दशकमा लडाकु दस्तालाई स्पोन्सर गर्‍यो । मुख्यतः लेबनानको हेजबुल्लाह र प्यालेस्टाइनको हमासलाई । 

इरानले उनीहरुलाई सैनिक तालिम र हतियार खरिदमा सहयोग गथ्र्यो । आजको दिनमा इरानको अघोषित सैन्य गठबन्धन लेबनान, सिरिया, इराक र यमनसम्म फैलिएको छ । 

इजरायल पनि किन चुप बस्थ्यो ? उसले पनि इरानका सहयोगी सशस्त्र समूहहरुलाई लक्षित गरेर आक्रमण गर्‍यो । यो आक्रमण धेरै जसो तीन देशमा भयो, जहाँ इरानले आफ्ना समर्थक सशस्त्र संंगठनलाई पैसा र स्रोत साधन दिन्थ्यो । 

इरान र इजरायलको यो टकराबलाई स्याडो वार भनेर पनि चिनिन्छ । छायाँ युद्ध यसकारण भनिएको हो कि दुबै देशले धेरैजसो आफ्नो कारबाही स्वीकार गर्दैनन्, तर एकअर्कालाई निशाना बनाउँछन् । 

२०२३ को अक्टोबर ७ मा हमासले इजरायलमा आक्रमण गरेपछि इरान र इजरायलबीच पनि युद्ध भएको थियो । इजरायलले इरानमाथि ड्रोन र मिसाइल हानेको थियो । इरानले पनि त्यसको जवाफ फर्काएको थियो । तर त्यतिबेला दुई देशबीच घोषित युद्ध थिएन । 

तर अहिले दुई देशबीच घोषित रुपमै युद्ध त भइरहेको छ । यो युद्धले यी दुई देशबीचको सम्बन्ध विश्वकै सबैभन्दा सत्रुतापूर्ण देखिएको छ । 

००० 

इरानको परमाणु कार्यक्रमलाई रोक्ने र उसलाई परमाणु हतियार सम्पन्न बन्न नदिने इजरायलको प्रमुख लक्ष्य हो । 

इरानले आफ्नो परमाणु कार्यक्रम केवल नागरिक उद्देश्यका लागि मात्र भएको दाबी गर्दै आएको छ । तर इजरायलले यसलाई मानेको छैन । 

के सम्म भनिन्छ भने इजरायलले अमेरिकाको सहयोगमा स्टक्सनेट नामक एउटा कम्युप्टर भाइरस विकसित गरेको थियो, जसले यो शताब्दीको पहिलो दशकमा इरानको परमाणु कार्यक्रममा ठूलै क्षति पुर्‍यायो । 

आफ्नो परमाणु कार्यक्रमका प्रमुख र वरिष्ठ वैज्ञानिकहरुमाथि भएको आक्रमणको जिम्मेवार इजरायली खुफिया एजेन्सी भएको इरानको ठहर छ । यसमा सबैभन्दा उल्लेखनीय घटना २०२० मा मोहसिन फखरीजादेहको हत्या थियो । 

यद्यपि इजरायल सरकारले कहिल्यै यस्ता हत्यामा आफ्नो संलग्नता स्वीकार गरेन । 

१३ जुनमा आक्रमणको सुरुवातमा पनि इजरायलका प्रधानमन्त्री बेन्जामिन नेतान्याहुले इरानको परमाणु कार्यक्रमलाई निशाना बनाएको बताएका थिए । 

तर दुबै देश एकअर्कामाथि निरन्तर आक्रमण गरिरहेका छन् । अब यसमा अमेरिका समेत संलग्न भएको छ, जसले मध्यपूर्वसँगै विश्वभर नयाँ युद्धको जोखिम बढाएको छ ।