दलाइ लामाको उत्तराधिकारीमा चीन र अमेरिकाको के स्वार्थ ?

तिब्बतका धार्मिक गुरु दलाइ लामा अर्को हप्ता ९० वर्ष पुग्दैछन् । 

उनको ९० औं जन्मदिन नजिकिएपछि एउटा विषयले निकै चर्चा पाएको छ, 

त्यो हो अब उनको उत्तराधिकारी को होलान् ? 

उत्तराधिकारीको विषयले चर्चा पाउनुको खास कारण छ, 

दलाइ लामाले आफ्नो पुस्तकमा उत्तराधिकारी तिब्बत भन्दा बाहिर जन्मेको संकेत गरेका छन् । उनले ९० औं जन्मदिनको आसपासमा आफ्नो उत्तराधिकारीबारे बताउने पनि भनेका छन् । 

दलाइ लामाले आफ्नो उत्तराधिकारीबारे मुख खोलेपछि अहिले यो उनको अनुयायीहरुको मात्र चासोको विषय रहेन । यसमा चीन, अमेरिका र भारतको समेत चासो देखिएको छ । 

दलाइ लामाले सन् १९८९ मा नोबल शान्ति पुरस्कार जितेका थिए । उनी विश्वकै परिचित वौद्ध भिक्षु मात्र होइन, प्रभावशाली व्यक्ति भित्र पर्छन् । उनी १४ औं पुस्ताका दलाइ लामा हुन् । र उनले तिब्बती स्वतन्त्रताको पक्षमा निरन्तर वकालत गर्दै आइरहेका छन् । 

उनका अनुयायी वुद्ध धर्मावलम्बीमा मात्र सीमित छैन, त्यस भन्दा बाहिर पनि ठूलो संख्यामा छन् । 

तिब्बती परम्परामा दलाइ लामाको मृत्युपछि मात्र उनको अनुयायी छनोट गरिन्छ । दलाइ लामाको आत्माले उनको मृत्युपछि पुनर्जन्म लिन्छ भन्ने विश्वास छ । वरिष्ठ बौद्ध भिक्षुहरुले दिवंगत दलाइ लामाको विशेषता देखाउने बच्चालाई अर्को दलाइ लामाको रुपमा छनोट गर्नेछन् । 

१४ औं दलाइ लामाको जन्म सन् १९३५ जुलाइ ६ मा तिब्बतीको उत्तरपूर्वी क्षेत्रको एक किसान परिवारमा भएको हो । सुरुमा उनको नाम ल्हामो डोन्डुप थियो । त्यतिबेला तिब्बत देश छुट्टै अस्तित्वमा थियो र दलाइ लामा त्यहाँको राज्य संरचनाकै एउटा अंग थियो । 

१३ औं दलाइ लामा थुप्तेन ग्यास्टोको सन् १९३३ मा ५७ वर्षको उमेरमा मृत्यु भएको थियो । उनको मृत्यु भएपछि तिब्बत सरकारले बनाएको खोजी कार्यदलले ल्हामो डोन्डुपलाई दलाइ लामाको उत्तराधिकारीको रुपमा छनोट गरेको थियो । त्यतिबेला उनी जम्मा २ वर्षका थिए । उनले देखाएको व्यवहार र बोलेका केही शब्दका आधारमा खोजकर्ताहरुले दलाइ लामाको उत्तराधिकारी उनै हो भन्ने पहिचान गरेको थियो । 

त्यसपछि सन् १९४० मा ल्हामो थोन्दुपलाई ल्हासाको पोताला दरबार लगियो र दलाइ लामाको मान्यता दिइयो । 

तिब्बतलाई चीनले आफ्नो नियन्त्रणमा लिएपछि दलाइ लामा सन् १९५९ देखि उत्तरी भारतमा निर्वासनमा बस्दै आएका छन् । 

भारतको उत्तरी क्षेत्रमा पर्ने धर्मशालामा उनी बस्छन् । विगतमा तिब्बत सरकारको खोजी कार्यदलले दलाइ लामाको उत्तराधिकारी छनोट गर्दै आएकामा अब के गर्ने भन्ने प्रश्न छ । किनकी निर्वासनमा रहेका बेला कसरी दलाइ लामाको उत्तराधिकारी छनोट गर्ने भन्ने कुनै नियम छैन । 

दलाइ लामाले सन् २०१५ मा एउटा फाउन्डेसन स्थापना गरेका छन् । यसको उद्देश्य दलाइ लामा संस्थाको परम्परा संरक्षण गर्ने रहेको छ । 

सम्भवत यही फाउन्डेसनले नै हालका दलाइ लामाको उत्तराधिकारी खोज्ने उनका अनुयायीहरुको भनाइ छ । 

‘नयाँ दलाइ लामा स्वतन्त्र संसारमा जन्मिनेछ’, दलाइ लामाले गत मार्चमा प्रकाशित आफ्नो पुस्तक भ्वाइस अफ द भ्वाइसलेसमा लेखेका छन् । 

यो भनाइले चीनको टाउको दुखाएको छ । किनकी चीनले दलाइ लामाको पुनर्जन्मको अनुमोदन गर्ने अधिकार आफ्नो हुने दाबी गर्दै आएको छ । 

दलाइ लामा निर्वासनमा गएपछि चीनले तिब्बतमा पञ्चेन लामालाई स्थापित गरिसकेको छ, जो तिब्बती बौद्ध धर्ममा दोस्रो सर्वोच्च नेताका रुपमा चिनिन्छन् । 

चिनियाँ अधिकारीले पटक पटक भन्दै आइरहेका छन् कि दलाइ लामा को हुने भन्ने निर्धारण देशको कानुनले गर्नेछ । 

चीनले दलाइ लामाको उत्तराधिकारी छनोटबाट तिब्बती स्वतन्त्रता आन्दोलनलाई निष्प्रभावी पार्ने आशा राखेको छ । 

तर दलाइ लामाका अनुयायीहरु भने चीनलाई छान्न दिने पक्षमा छैनन् । 

कम्युनिस्ट शासन रहेको र धर्मलाई निषेध गर्ने चीनले दलाइ लामाको उत्तराधिकारी छान्नु उचित नहुने उनीहरुको धारणा छ । 

चीनले दलाइ लामालाई पृथकतावादी भन्दै आएको छ । त्यसैले चीनमा उनको तस्वीर देखाउन र उनीप्रति श्रद्धाभाव राख्नसमेत बन्देज छ । 

सन् २०२५को मार्चमा चिनियाँ विदेश मन्त्रालयका प्रवक्ताले दलाइ लामा राजनीतिक शरणार्थी भएको बताएका छन् । उनलाई तिब्बती नागरिकको प्रतिनिधित्व गर्ने अधिकार नभएको बताएका थिए । 

दलाइ लामाको उत्तराधिकारीको विषयमा अमेरिका र भारतको पनि चासो छ । 

भारतमा दलाइ लामा बाहेक एक लाख जना तिब्बती बौद्ध धर्मावलम्बी रहेको अनु्मान छ । 

धेरै भारतीयहरुले दलाइ लामालाई सम्मान गर्छन् । अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धका जानकारहरु भन्छन् कि भारतमा उनको उपस्थितिले नयाँ दिल्लीलाई चीनसँग सम्बन्ध राख्ने मामिलामा केही लाभ समेत पुगेको छ । 

अमेरिकाका लागि पनि दलाइ लामाको विषय महत्वपूर्ण छ, किनभने विश्वभर अमेरिकालाई टक्कर दिने चीन नै हो । दलाइ लामाको उत्तराधिकारी आफू अनुकुल अर्थात् चीन निकट नहोस् भन्ने अमेरिकाको चाहना छ । 

अमेरिकाले पटक पटक तिब्बती नागरिकको मानव अधिकार हनन भएको विषय उठाउँदै आएको छ । 

अमेरिकाका केही सांसदले दलाइ लामाको उत्तराधिकारी छनोटमा चीनको हस्तक्षेप सह्य नहुने भन्ने अभिव्यक्ति दिएका छन् । 

सन् २०२४ मा अमेरिकी राष्ट्रपति जो बाइडेनले एउटा कानुन पास गरेका थिए । जसमा तिब्बतीहरुको माग पूरा गर्न चीनलाई दबाब दिने आशय छ । 

अहिले विश्व नै दलाइ लामाको ९० औं जन्मदिन र उनको बहुप्रतिक्षित भाषण सुन्न उत्सुक छ । सबैको ध्यान उनको उत्तराधिकार योजना कसरी अगाडि बढ्छ भन्नेमा छ । अनि त्यसप्रति चीन, भारत र अमेरिकाले कस्तो प्रतिक्रिया जनाउँछन् भन्नेमा पनि धेरैको चासो छ ।